چکیده
درک دستگاه گوارش مرغ، به دلیل ایجاد یک برنامه تغذیه موثر و اقتصادی برای گله طیور مهم است. سیستم گوارشی طیور اهلی در مقایسه با دیگر حیوانات اهلی بسیار ساده و کارآمد است. در فرآیند تکامل آن دسته از پرندگانی که سیستم گوارشی ساده و موثرتری توسعه دادند، قادر به پرواز و حفظ حیات خود بودند. چرا که این سیستم گوارشی به دلیل سادگی وزن نیز دارد. به همین خاطر بسیار مهم است که جیره غذایی که در اختیار طیور قرار می‌گیرد، از کیفیت بالایی برخوردار باشد و هضم راحتی داشته باشد. به‌خصوص در شرایطی که عملکرد تولید مهم است.
اینکه بدانید چه موردی اشتباه است و سریعا اقدامات لازم ضروری را انجام دهید. سیستم گوارشی هر حیوانی در تبدیل غذای خورده شده به مواد مغذی مورد نیاز بدنش برای رشد، نگهداری، تولید (همانند تولید تخم‌مرغ) اهمیت دارد. در واقع بدن با فعل و انفلات شیمیایی غذا را تجزیه میکند. پس از تجزیه غذا توسط آنزیم‌ها و مایعات دستگاه گوارش، غذا در بدن هضم، و مواد مغذی جذب بدن شده و در سراسر بدن پخش می‌شوند.
فهرست مطالب
شناخت سیستم گوارش مرغ
کانال گوارش (The Alimentary Canal)
مجرای گوارش مرغ یک اندام لوله مانند دراز است که از منقار شروع و به کلوک ختم می‌شود. به طور کلی مجرای گوارش دارای لایه‌هایی از عضله است که در طول و اطراف آن کشیده شده و با غشاهای مخاطی پوشانده شده است. غددی که شیره گوارشی مهمی را تولید می‌کنند در مکان‌های مختلف کانال یافت می‌شوند. پس از هضم غذا، مواد مغذی از طریق دیواره مجرای گوارشی خون جذب و به سایر قسمت‌های بدن منتقل می‌شود. در نهایت مواد زائد باقیمانده از طریق کلوک یا دریچه از بدن دفع می شوند.
منقار یا نوک چیست | ساختار دهن مرغ
مرغ‌ها لب و گونه ندارند، و مانند سایر پرندگان منقاری دارند که از ترکیب فک بالا و فک پایین ساخته شده‌است. نوک از استخوان ساخته شده و معمولا توخالی یا پرمنفذ است.
سطح خارجی منقار یا نوک از ماده شاخی که از جنس مو و ناخن است، ساخته شده است. بین لایه‌ی سخت خارجی و استخوان، رگ‌های خونی و عصب‌ها قرار دارند. نوک (منقار) دارای دو سوراخ می‌باشد که به دستگاه تنفسی متصل می‌باشد.
در منقار هیچ دندانی وجود ندارد. غذا وارد دهان شده و توسط غده‌های موجود در دهان، بزاق ترشح میکند. بزاق حاوی آنزیم‌هایی مانند آمیلاز است که فرآیند هضم را آسان میکند. غذای خیس شده که بلع آسانتری نیز دارد، توسط زبان به پشت دهان هل داده‌می‌شود تا بلعید شود. در جوجه‌های تازه متولد شده دندان تخم‌مرغی در انتهای منقار جوجه‌ها وجود دارد، که به بیرون آمدن آنها از تخم کمک میکند. این دندان‌ها پس از یک یا دو روز ناپدید می‌شود.
غدد بزاقی مرغ چیست
یک لایه ضخیم از اپیتلیوم سنگفرشی طبقه‌بندی شده سطح آزاد را می پوشاند. غدد بزاقی در تمام طول کام سخت قرار دارند، گروه های غدد با هم ادغام می‌شوند و یک توده از بافت غده‌ای را در زیر اپیتلیوم تشکیل می‌دهند. بافت لنفاوی در اکثر غدد یافت می‌شود.
حلق و زبان مرغ
حلق و دهان پیوسته و به دنبال هم می‌آیند. حلق با دهان پیوسته است و به دنبال آن می آید. زبان مرغ مثلثی شکل است و دارای تیغه‌هایی در اطراف آن است، این تیغه در حرکت غذا به طرف حلق و مری نقش مهمی دارند. با توجه به اینکه طیور فاقد قدرت مکش در دهان خود هستند این حالت زبان در تغذیه آنها بسیار مؤثر می باشد.
دهان مرغ دو وظیفه عمده دارد:
• برای برداشتن ذرات غذا
• هدایت غذا به مری – به عنوان بخشی از رفتار غذایی پرنده
مری (Esophagus) چیست
غذا پس از دهان وارد یک لوله انعطاف پذیر به نام مری می‌شود. مری دهان را به چینه‌دان متصل میکند. غذا پس از چینه دان به پروونتریکولوس (proventriculus) منتقل میکند. دیواره مری مرغ از چهار لایه بافتی تشکیل شده که داخلی‌ترین آن غشای مخاطی است. غشای مخاطی مانع مهمی برای ورود میکروب‌ها است. مخاط تولید شده در مری، موجب عبور غذا از امتداد مجرای گوارش است.
چینه دان (Crop) چیست
چینه دان در قسمت بیرونی مری در ناحیه گردن قرار دارد، درست قبل از جایی که مری وارد حفره قفسه سینه می‌شود. در واقع یک برآمدگی با دیواره نازک در کانال دستگاه گوارش پرندگان است که غذا قبل از هضم در آن ذخیره می‌شود. هنگامی که چینه دان خالی یا تقریباً خالی است، سیگنال‌های گرسنگی به مغز مرغ ارسال می‌شود و مرغ احساس گرسنگی میکند. چینه دان برای پرندگانی که معمولا توسط حیوانات دیگر شکار می‌شوند، تکامل یافته است. چرا که این پرندگان نسبتاً با سرعت بالا غذا مصرف می‌کنند تا شکار نشوند و بعداً در مکان امن‌تری غذا را هضم می‌کنند.
گاهی اوقات غذا در چینه دان انباشته شده یا باقی می‌ماند. این مشکل معمولا زمانی رخ می‌دهد که مرغ مدت طولانی غذا نخورده و پس از دسترسی به غذا با سرعت بالایی شروع به مصرف غذا میکند. یا پرندگانی یا مرغی که در مراتع از پوشش‌های گیاهی سخت یا با تکه‌های بلند تغذیه کرده است، به دلیل اینکه چینه دان نمی‌تواند آن خوراک را عبور دهد، اتفاق می‌افتد. به این مشکل در واقع انباشتگی چینه دان (crop impaction)، انسداد چینه دان(crop binding) و یا پاندولس چینه دان (pendulous crop) می‌گویند. چینه دان متورم می‌تواند باعث خفگی مرغ نیز شود.
یکی دیگر از دلیلی که در مرغداری‌ها ممکن است مرغ درگیر انسداد چینه‌دان شود، سبوس برنج، تراشه چوب و.. است. در مرغداری‌ها برای گرفتن رطوبت، ناشی از فضولات مرغ و جلوگیری از انتشار بیماری از پوشال در بسترمرغداری استفاده می‌کنند. یکی از مواد پر کاربردی که مرغداران برای بستر مرغ از آن استفاده می‌کنند پوسته برنج است. پوسته برنج رطوبت موجود در محیط را سریع جذب کرده و خشک می‌شود، عایق حرارتی خوب در سرما است و همچنین از وارد شدن ضربه به پای جوجه نیز جلوگیری میکند. اما از آنجایی که جوجه‌ها به هرچیزی در سطح ممکن است از آن تغذیه کنند. از آنجایی که سبوس برنج سطح زبر و خشکی دارد، ممکن است در چینه دان جوجه‌های کوچک بخصوص در هفته‌های اول گیر کند. این اتفاق به چند دلیل رخ می‌دهد:
• در روزهای اول که سبوس هنوز خیس و نرم نشده، بسیار زبر و خشک است.
• چینه دان و دستگاه گوارش جوجه کوچک است و هنوز بزرگ و تکامل نیافته است.
به همین منظور اصولا مرغداران روس سبوس برنج رول کاغذی قرار می‌دهند.
پیش معده (Proventriculus) مرغ چیست
مری از پشت چینه‌دان رد و به پیش‌معده متصل می‌شود. در واقع پیش معده که به عنوان معده واقعی نیز شناخته می‌شود، غده‌ای است که در آن هضم در درجه اول شروع می‌شود. در پروونتریکولوس یا پیش معده اسیدکلریدریک و آنزیم‌های گوارشی همچون پپسین (pepsin) به غذای مرغ اضافه شده و خوراک را به‌طور قابل توجهی تجزیه میکند.با این حال غذا در این مرحله هنوز آسیاب نشده است. به همین دلیل به این اندام پیش‌معده (پروونتریکولوس) گفته می‌شود، قبل از سنگدان (مکانی که غذا در آن آسیاب می‌شود) واقع شده است.
ترشحات پروونتریکولوس که به آن معده غده‌ای (glandular stomach) نیز می‌گویند، شامل اسید کلریدریک برای کاهش PH سیستم و مخلوط غذا، آنزیم پپسین برای هضم پروتئین و هورمون گاسترین برای ترشح اسید معده است.
سنگدان ( Gizzard or Ventriculus) چیست
سنگدان در واقع بخشی از دستگاه گوارشی طیور، خزندگان، کرم‌های خاکی و ماهی‌ها است. سنگدان از دو ماهیچه قوی تشکیل شده است که همچون دندان پرنده عمل میکند. سنگدان از دو ماهیچه قوی تشکیل شده است که همچون دندان پرنده عمل میکند. سنگدان پوشش ضخیمی دارد که از عضلات آن محافظت میکند. تمامی مواد از غذای مصرفی، ترشحات بزاقی و اسیدها و آنزیم‌های پیش معده وارد سنگدان شده و در نهایت در این مکان آسیاب، مخلوط و له می‌شوند. در واقع سنگدان یک اندام قدرتمند است که ذرات غذا را به صورت فیزیکی خرد کرده تا کار آنزیم‌ها ساده‌تر شده و با هم مخلوط شوند.
جوجه‌های که در فضای باز پرورش می‌یابند، معمولاً از سنگ‌های کوچک به همراه غذای خود تغذیه می‌کنند. محیط اسیدی پیش معده سنگ‌ها را نرم کرده، و توسط ماهیچه‌های قوی در سنگدان خورد می‌شوند. این سنگ‌های ریز در سنگدان به آسیاب شدن و هضم مواد غذایی در چینه‌دان کمک میکند. جوجه‌های که در مراتع بزرگ می‌شوند و یا غلات کامل می‌خورند، نیاز به مکمل‌های همچون شن یا ماسه ندارند. گاهاً در برخی مرغداری‌ها که خوراک پلت استفاده می‌کنند، از شن به عنوان مکمل غذایی استفاده می‌شود. شن در واقع یک محصول تجاری است که از سنگ‌های کوچک، به عنوان غذای مرغ استفاده می‌شوند. چرا که این جریان بر بزرگتر و قویتر شدن عضلات چینه‌دان کمک میکند. این مرغداران در سن خاص و بسته به سایز غذای مرغ، شن در سایز مناسب (هم اندازه یا کمی بزرگتر از اندازه دان پلت) را تهیه کرده و به همراه غذا به جوجه‌ها می‌دهند. سایز مناسب شن انتخابی باید هم اندازه یا نهایتا کمی درشت‌تر از پلت مصرفی جوجه باشد. به طور مثال اگر جوجه دان ۲ میل اتفاده میکند، سنگ ریزه نیز باید در همین سایز باشد.
لازم به ذکر است که استفاده از سنگ ریزه یا همان شن باید اصولی صورت گیرد. توجه به سایز، میزان استفاده، و طریقه و زمان مصرف بسیار مهم است. برای مثال معمولا در سنین پایین از سنگ ریزه استفاده نمی‌شود، چرا که باعث پر شدن چینه دان می‌شود. برای مرغ گوشتی معمولا در بازه ۱۴ تا ۱۷ روزگی و ۲۵ تا ۳۰ روزگی شن (سنگ ریزه) داده می‌شود. چرا که استفاده ناصحیح از این محصول، ممکن است باعث از بین رفتن سیستم دانخور شود. در واقع این شن ریزه‌ها در بشقاب دانخوری باید ریخته شود، نه هاپر و مارپیچ که به دستگاه آسیب بزند.
در نهایت بخصوص اگر در فضای آزاد، مرغ خود را پرورش می‌دهید، مراقب اجسام کوچک و تیز همچون منگنه، شیشه و… باشید. در صورتی که مرغ این اجسام را ببلعد، احتمالاً آن شی در سنگدان گیر کرده و در نهایت باعث سایش عضلات سنگدان می‌شود. در نتیجه دیواره سنگدان سوراخ، و سنگدان آسیب دیده لاغر و ضعیف می‌شود.
روده کوچک (Small Intestine) مرغ
روده کور (سکا) Ceca
روده بزرگ (کولون) (Big Intestine)
علیرغم نام روده بزرگ حقیقت این است که از روده کوچک، کوتاهتر است. روده بزرگ اساساً وظیفه جذب آب، خشک کردن غذاهای غیرقابل هضم و حذف مواد زائد را بر عهده دارد. روده بزرگ مرغ بالغ نسبتا کوتاه است و طول آن حدود ۴ اینچ است. روده بزرگ به کلواکا متصل می‌شود، جایی که دستگاه گوارش، ادرار و تولیدمثل به هم می‌رسد. در نهایت اسیداوریک با مدفوع مخلوط و از دریچه خارج می‌شود.
میکرو فلور روده مرغ (Intestinal Microflora)
در هر دو روده کوچک و بزرگ معمولا پر از میکرو ارگانیسم‌های مفید (شامل باکتری‌ها، مخمر‌ها و…) است که به آن میکرو فلور می‌گویند. میکرو به معنای کوچک و فلور به معنای گیاهی است. این میکرو فلور به هضم غذا کمک میکند.
هنگامی که تازه از تخم بیرون می‌آید، دستگاه گوارش جوجه استریل است. اگر جوجه در کنار یک مرغ مادر رشد کند، جوجه میکروفلور مفید را به وسیله مصرف کردن مقدار از مدفوع مادرش بدست می‌آورد. در روش صنعتی هچ و جوجه ریزی، جوجه‌ها در کنار مادر خود نیستند. در این روش مرغداران از پروبیوتیک‌ها در خوراک جوجه‌ها استفاده می‌کنند. جوجه‌ها از طریق پروبیوتیک‌ها میکروفلورهای مفید را دریافت می‌کنند که هم به دستگاه گوارش آنها کمک میکند و نیز برای مبارزه با باکتری‌های همچون سالمونلا از آنها استفاده می‌کنند. ما در مقاله‌ای جداگانه مفصلا درباره خواص پروبیوتیک‌ها در پرورش مرغ صحبت کرده ایم.
مقاله: پربیوتیک‌ها و پریبیوتیک‌ها در خوراک طیور به بررسی اثرگذاری آنها در پرورش مرغ می‌پردازد.
زمانی که تعادل میکروفلور طبیعی در روده‌های جوجه بهم بخورد، یعنی میکروفلور طبیعی بیش از حد توسط عامل خارجی از بین برود، بیماری روده در مرغ اتفاق می‌افتد. علائم بیماری‌های روده مرغ شامل:
• اسهال
• افزایش تشنگی
• کم آبی بدن
• از دست دادن اشتها
• ضعف
• کاهش وزن یا رشد کند
در مواردی که آسیب جدی و شدید به دستگاه روده وارد می‌شود به آن آنترویت نکروتیک (نکروز به معنی بافت مرده) یا تورم روده طیور گفته می‌شود.
اندام بورس فابریسیوس مرغ
بورس فابریسیوس یک غده کوچیک سفید رنگ است که در قسمت انتهایی دستگاه گوارش و بالای کلوک پرنده قرار دارد. بورس فابریسیوس (لاتین: bursa cloacalis یا bursa fabricii) یک اندام تخصصی است که برای رشد سلول B (بخشی از سیستم ایمنی بدن) ضروری است و فقط در بدن پرندگان وجود دارد. در بورس، سلول‌های بنیادی ویژگی‌های سلول‌های B بالغ و با قابلیت ایمنی را بدست می‌آورند. بورس در پرندگان جوان فعال است و پس از حدود ۶ ماه آتروفی می‌شود (تقلیل می‌رود). در سال ۱۹۵۶، بورس گلیک (Bruce Glick) اثبات کرد که با برداشتن بورس در جوجه‌های تازه از تخم خارج شده، تولید آنتی بادی در بدن به شدت مختل می‌شود. در واقع اینگونه می‌توان گفت که وجود بورس در بدن پرندگان برای تولید آنتی بادی بسیار ضروری است. چرا که در طول دوره جنینی و ۱۰ هفته اول زندگی جوجه، سلول‌های سیستم ایمنی پس از تولید در اندام لنفاوی مختلف وارد بورس فابرسیوس می‌شوند. پس از آن در این اندام برای مقابله با عوامل بیماری‌زا پادتن تولید می‌کنند. در صورتی که در هفته‌های اول تولد، جوجه مبتلا به عفونت بورس می‌شود، تکثیر ویروس باعث تخریب بورس فابرسیوس می‌شود. در نتیجه بورس فایرسیوس توانایی برنامه‌ریزی برای لنفوسیت‌ها و مقابله با بیماری را از دست می‌دهد که ضعف ایمنی بدن را به دنبال دارد. به این بیماری بورس یا گامبورو گفته می‌شود.
کلوک مرغ
مواد زائد گوارشی و مواد غذایی هضم نشده که به آن مدفوع یا ضایعات می‌گویند، با ادرار در کلوک مخلوط می‌شوند. ظاهر مدفوع به طور قابل توجهی متفاوت است، اما به طور معمول یک توده گرد قهوه ای تا خاکستری است که روی آن با اسید اوریک پوشیده شده است. محتویات سکوم نیز به صورت دوره ای به صورت توده های مجزا از مواد قهوه ای و چسبناک تخلیه می‌شود. رنگ و بافت مدفوع مرغ یکی از مواردی است که می‌توان وضعیت سلامت دستگاه گوارش مرغ را با آن بررسی کرد. دستگاه تناسلی مرغ نیز در این ناحیه است. وقتی مرغ تخمگذاری میکند، واژن تا شده تا تخم بدون تماس با مدفوع یا ادرار از دهانه کلواکا خارج شود.
آناتومی و تشریح دستگاه گوارش مرغ
در نهایت برای درک بیشتر مطلب در ویدیو زیر روند حرکت غذا در بدن مرغ را به شما نمایش داده‌ایم.
این مقاله به همت هما بهرام پرور و تیم تولید محتوای جهان کاوه افق خزر، تولیدکننده انواع خوراک دام و طیور تهیه شده است. امید است که این مقاله بتواند هر چند کوچک کمک کننده در صنعت پرورش دام و طیور باشد.